गेले काही दिवस विविध टीव्ही चॅनेल्सवरून ’shell companies’ नावाचा शब्दप्रयोग ऐकण्यात येतोय. अमूक एका कंपनीत shell companies मधून investments झाल्यात वगैरे. मराठी वर्तमानपत्रात आर्थिक व्यवहारांबद्दलच्या बातम्या तितक्या सविस्तर आणि सखोल पध्दतीने येत नाहीत. एका मराठी वर्तमानपत्रात बातमी देताना shell कंपनीबाबत मृतवत कंपनी असा उल्लेख केलेला आढळला आणि गंमत वाटली. मराठीत shell कंपनीसाठी असा वेगळा शब्द नाही. हिंदीत ’खोका कंपनी’ असा सार्थ शब्द आहे. मराठीत हिंदीतला आयता ’खोका कंपनी’ हा शब्द वापरता येतो. नाहीतर शब्दश: अनुवाद करायचा झाल्यास कवच कंपन्या असे म्हणता येऊ शकते.
खोका कंपन्या म्हणजे अशा कंपन्या ज्यांच्या मार्फत काही व्यापार-व्यवसाय-उदीम चालत नाही, ज्यांची काही जिंदगी (assets) नसते, पण त्यांच्या मार्फत बर्‍याचदा इकडून तिकडे पैसे फिरवण्याचे उद्योग होत राहतात. खोका कंपन्या या नेहमीच काळेबेरे करण्यासाठी निर्माण होतात असे नाही. एखादी खरीखुरी कंपनीसुध्दा तिच्यामार्फत चालणारा उद्योग-व्यवसाय काही कारणाने बंद पडल्यास खोका कंपनीत रुपांतरीत होऊ शकते. एखादी अशी कंपनी की जिची जिंदगी (assets) विकली गेलीय, व्यापार-उदीम बंद आहे पण ती विसर्जित झालेली नसल्याने निव्वळ टरफलासाठी पडून आहे, तिला खोका कंपनी म्हणून वापरले जाऊ शकते.
पण बहुदा खोका कंपन्या या तयार केल्या जातात. एखादा आर्थिक गैरव्यवहार करण्यासाठीचे अंग असणारा सूत्रधार मनुष्य घरबसल्या कागदोपत्री अनेक कंपन्यांची निर्मिती करतो. कंपन्यांचे memorandum of association बनवणे, त्यांचं रजिस्ट्रेशन करणे, या व यासारख्या कायदेशीर बाबींची पूर्तता केली जाते. डायरेक्टर्स म्हणून कुणी ऑफिसातलाच शिपाई, क्लार्क, ड्रायव्हर वगैरे इमानी आणि विश्वासू प्रकारातल्या व्यक्तींची नेमणूक होते. सूत्रधार माणसाकडे अशा अनेको कंपन्या असतात. एखाद्याला काळा पैसा पांढरा करायचा असल्यास हा सूत्रधार त्याला या खोका कंपन्यामार्फत मदत करू शकतो. उदाहरणार्थ एखाद्याकडे एक कोटी काळे रुपये रोख असतील तर तो ते पैसे सूत्रधारास देईल. बदल्यात सूत्रधार आपले चारपाच टक्के कमिशन कापून घेऊन आपल्याच एखाद्या खोका कंपनीतून त्याला उरलेल्या रकमेचा चेक देईल. सूत्रधाराच्या खोका कंपनीकडून झालेल्या चेकच्या पेमेंटला हवा तो पांढरा रंग देता येऊ शकतो. चेकने दिलेले पैसे म्हणजे खोका कंपनीकडून कर्जाऊ दिलेली रक्कम आहे असे दाखवले जाऊ शकते किंवा ती शेअर इन्व्हेस्टमेंट आहे असे दाखवता येऊ शकते. सूत्रधाराकडे वेगवेगळ्या प्रकारच्या मागण्या होत असतात. काहींना चेक देऊन रोख रक्कम हवी असते. अशांना आलेली रोख रक्कम सूत्रधार देऊ करतो आणि बदल्यात त्यांच्याकडून आपल्या एखाद्या खोका कंपनीत चेकने पैसे वळते करू शकतो.
सूत्रधार या अनेक खोका कंपनींचे अनेकानेक बॅंक अकौट्स ऑपरेट करत असतो. या बॅंक अकौंट्सची स्टेटमेंट्स टिपिकल आणि मजेदार असतात. मोठमोठ्या रकमांचे चेक्स सतत या अकौंट्समधून येजा करत असतात. बॅलन्स मात्र किरकोळच असतो. सराईतांना अशी अकौंट्स बघितली तरी ती खोका कंपन्यांची असल्याचे लक्षात येऊ शकते. सूत्रधार वापरत असलेल्या गुपित डायरीतल्या नोंदीसुध्दा मजेदार असतात. पान-पान भर त्यात कुणाकडून किती आले आणि ते कसे त्याला दिले याच्या सांकेतिक भाषेतल्या नोंदी असतात. शिवाय नव्या स्थापावयाच्या कंपन्यांच्या संभाव्य नावांसाठीचा उहापोहसुध्दा काही पानांवर बघायला मिळतो. इतक्या सगळ्या खोट्या कंपन्या तयार करायच्या म्हणजे तसे सोपे काम नसते. इतकी नावंसुध्दा कुठून आणणार? अब्जावधींचे व्यवहार करणारा सूत्रधार स्वतः मात्र फार श्रीमंत नसतो. या सगळ्या उपद्व्यापात त्याला काही कमिशनच तेवढे मिळते. मी तो हमाल भारवाही अशीच त्याची स्थिती असते.
एखादा घोटाळा उघडकीला आल्यानंतरच बर्‍याचदा खोका कंपन्यांची चर्चा होते आणि त्यांची तपासणी सुरु होते. मग कळते की कंपनीचा दिलेला पत्ता खोटा आहे, कंपनीचा काही व्यवसायच नाही, कंपनीचा डायरेक्टर झोपडपट्टीत राहतो, इत्यादी. पण हे साधारणपणे हिंदी सिनेमात सगळे झाल्यावर पोलीस लोक येतात तसेच असते. अर्थात संगणकीकरण, माहीती तंत्रज्ञानाचा वापर इत्यादी गोष्टींचा परिणाम म्हणून थोडे थोडे धक्के बसताहेत. Registrar Of Companies च्या वेबसाईटवर पन्नास रुपये भरल्यास कुणालाही कुठल्याही कंपनीची इत्यंभूत माहिती मिळते. या सोयीमुळे एकप्रकारे छोटी क्रांतीच झालीय असे म्हणता येईल. विविध खात्यांकडे प्रचंड प्रमाणात उपलब्ध असणारा डाटा जर इंटिग्रेट केला आणि त्या त्या खात्याला उपलब्ध झाला तर आणखी मोठी क्रांती होऊ शकते. तंत्रज्ञानाचे असे कितीतरी फायदे पेंडींग आहेत. पण आपल्या देशात हे सगळे हळू हळूच होणार. किंबहुना ’हळू हळू होईल’ हे आपल्या देशासाठीचे समर्पक बोधवाक्य ठरू शकते. यात अनुप्रास आहे, वास्तववाद आहे आणि आशावादही आहे.
खोका कंपन्या ही जगभरच्या फायनॅन्शिअल रेग्युलेटर्सना आणि आर्थिक घोटाळ्यांना आळा घालणार्‍यांना छळणारा घटक आहे. अमेरिकेतसुध्दा यांचा उपद्रव कसा रोखावा यासाठीचे प्रयत्न तिथल्या रेग्युलेटरी बॉडीज करत असतात. विकसनशील देशांमध्ये भांडवली बाजारसुध्दा विकसनशील असतो. कार्पोरेट गव्हर्नन्स अविकसित असतो. रेग्युलेटरी बॉडीज विकसनशील असतात. म्हणजे त्यांचे शील विकास पावत असते. बर्‍याच ठिकाणी तर रेग्युलेटर्सच खोका रेग्युलेटर्स असतात. Shell कंपन्यांमधले Shell हे विशेषण तसे साक्षात्कारी स्वरुपाचे आणि अनेक ठिकाणी लागू पडणारे आहे. उदाहरणार्थ Shell Institutions, Shell Organisations वगैरे. म्हणजे कागदोपत्री अस्तित्व असणार्‍या संस्था, संघटना आणि व्यवस्था. नुस्त्याच टरफलासारख्या, दिशाभूल करण्यासाठीच्या. या संस्था संघटनांचे कागदावरचे नियम एक असतात आणि खरोखरचे वेगळे. यांचा खरा पत्ता फार कमीजणांना माहीती असतो. यांचे सूत्रधार कोण असतात आणि त्यांच्या डायर्‍यांमध्ये काय नोंदी असू शकतात हा खरेच रोचक विषय असू शकतो.
खोका कंपन्या म्हणजे अशा कंपन्या ज्यांच्या मार्फत काही व्यापार-व्यवसाय-उदीम चालत नाही, ज्यांची काही जिंदगी (assets) नसते, पण त्यांच्या मार्फत बर्‍याचदा इकडून तिकडे पैसे फिरवण्याचे उद्योग होत राहतात. खोका कंपन्या या नेहमीच काळेबेरे करण्यासाठी निर्माण होतात असे नाही. एखादी खरीखुरी कंपनीसुध्दा तिच्यामार्फत चालणारा उद्योग-व्यवसाय काही कारणाने बंद पडल्यास खोका कंपनीत रुपांतरीत होऊ शकते. एखादी अशी कंपनी की जिची जिंदगी (assets) विकली गेलीय, व्यापार-उदीम बंद आहे पण ती विसर्जित झालेली नसल्याने निव्वळ टरफलासाठी पडून आहे, तिला खोका कंपनी म्हणून वापरले जाऊ शकते.
पण बहुदा खोका कंपन्या या तयार केल्या जातात. एखादा आर्थिक गैरव्यवहार करण्यासाठीचे अंग असणारा सूत्रधार मनुष्य घरबसल्या कागदोपत्री अनेक कंपन्यांची निर्मिती करतो. कंपन्यांचे memorandum of association बनवणे, त्यांचं रजिस्ट्रेशन करणे, या व यासारख्या कायदेशीर बाबींची पूर्तता केली जाते. डायरेक्टर्स म्हणून कुणी ऑफिसातलाच शिपाई, क्लार्क, ड्रायव्हर वगैरे इमानी आणि विश्वासू प्रकारातल्या व्यक्तींची नेमणूक होते. सूत्रधार माणसाकडे अशा अनेको कंपन्या असतात. एखाद्याला काळा पैसा पांढरा करायचा असल्यास हा सूत्रधार त्याला या खोका कंपन्यामार्फत मदत करू शकतो. उदाहरणार्थ एखाद्याकडे एक कोटी काळे रुपये रोख असतील तर तो ते पैसे सूत्रधारास देईल. बदल्यात सूत्रधार आपले चारपाच टक्के कमिशन कापून घेऊन आपल्याच एखाद्या खोका कंपनीतून त्याला उरलेल्या रकमेचा चेक देईल. सूत्रधाराच्या खोका कंपनीकडून झालेल्या चेकच्या पेमेंटला हवा तो पांढरा रंग देता येऊ शकतो. चेकने दिलेले पैसे म्हणजे खोका कंपनीकडून कर्जाऊ दिलेली रक्कम आहे असे दाखवले जाऊ शकते किंवा ती शेअर इन्व्हेस्टमेंट आहे असे दाखवता येऊ शकते. सूत्रधाराकडे वेगवेगळ्या प्रकारच्या मागण्या होत असतात. काहींना चेक देऊन रोख रक्कम हवी असते. अशांना आलेली रोख रक्कम सूत्रधार देऊ करतो आणि बदल्यात त्यांच्याकडून आपल्या एखाद्या खोका कंपनीत चेकने पैसे वळते करू शकतो.
सूत्रधार या अनेक खोका कंपनींचे अनेकानेक बॅंक अकौट्स ऑपरेट करत असतो. या बॅंक अकौंट्सची स्टेटमेंट्स टिपिकल आणि मजेदार असतात. मोठमोठ्या रकमांचे चेक्स सतत या अकौंट्समधून येजा करत असतात. बॅलन्स मात्र किरकोळच असतो. सराईतांना अशी अकौंट्स बघितली तरी ती खोका कंपन्यांची असल्याचे लक्षात येऊ शकते. सूत्रधार वापरत असलेल्या गुपित डायरीतल्या नोंदीसुध्दा मजेदार असतात. पान-पान भर त्यात कुणाकडून किती आले आणि ते कसे त्याला दिले याच्या सांकेतिक भाषेतल्या नोंदी असतात. शिवाय नव्या स्थापावयाच्या कंपन्यांच्या संभाव्य नावांसाठीचा उहापोहसुध्दा काही पानांवर बघायला मिळतो. इतक्या सगळ्या खोट्या कंपन्या तयार करायच्या म्हणजे तसे सोपे काम नसते. इतकी नावंसुध्दा कुठून आणणार? अब्जावधींचे व्यवहार करणारा सूत्रधार स्वतः मात्र फार श्रीमंत नसतो. या सगळ्या उपद्व्यापात त्याला काही कमिशनच तेवढे मिळते. मी तो हमाल भारवाही अशीच त्याची स्थिती असते.
एखादा घोटाळा उघडकीला आल्यानंतरच बर्‍याचदा खोका कंपन्यांची चर्चा होते आणि त्यांची तपासणी सुरु होते. मग कळते की कंपनीचा दिलेला पत्ता खोटा आहे, कंपनीचा काही व्यवसायच नाही, कंपनीचा डायरेक्टर झोपडपट्टीत राहतो, इत्यादी. पण हे साधारणपणे हिंदी सिनेमात सगळे झाल्यावर पोलीस लोक येतात तसेच असते. अर्थात संगणकीकरण, माहीती तंत्रज्ञानाचा वापर इत्यादी गोष्टींचा परिणाम म्हणून थोडे थोडे धक्के बसताहेत. Registrar Of Companies च्या वेबसाईटवर पन्नास रुपये भरल्यास कुणालाही कुठल्याही कंपनीची इत्यंभूत माहिती मिळते. या सोयीमुळे एकप्रकारे छोटी क्रांतीच झालीय असे म्हणता येईल. विविध खात्यांकडे प्रचंड प्रमाणात उपलब्ध असणारा डाटा जर इंटिग्रेट केला आणि त्या त्या खात्याला उपलब्ध झाला तर आणखी मोठी क्रांती होऊ शकते. तंत्रज्ञानाचे असे कितीतरी फायदे पेंडींग आहेत. पण आपल्या देशात हे सगळे हळू हळूच होणार. किंबहुना ’हळू हळू होईल’ हे आपल्या देशासाठीचे समर्पक बोधवाक्य ठरू शकते. यात अनुप्रास आहे, वास्तववाद आहे आणि आशावादही आहे.
खोका कंपन्या ही जगभरच्या फायनॅन्शिअल रेग्युलेटर्सना आणि आर्थिक घोटाळ्यांना आळा घालणार्‍यांना छळणारा घटक आहे. अमेरिकेतसुध्दा यांचा उपद्रव कसा रोखावा यासाठीचे प्रयत्न तिथल्या रेग्युलेटरी बॉडीज करत असतात. विकसनशील देशांमध्ये भांडवली बाजारसुध्दा विकसनशील असतो. कार्पोरेट गव्हर्नन्स अविकसित असतो. रेग्युलेटरी बॉडीज विकसनशील असतात. म्हणजे त्यांचे शील विकास पावत असते. बर्‍याच ठिकाणी तर रेग्युलेटर्सच खोका रेग्युलेटर्स असतात. Shell कंपन्यांमधले Shell हे विशेषण तसे साक्षात्कारी स्वरुपाचे आणि अनेक ठिकाणी लागू पडणारे आहे. उदाहरणार्थ Shell Institutions, Shell Organisations वगैरे. म्हणजे कागदोपत्री अस्तित्व असणार्‍या संस्था, संघटना आणि व्यवस्था. नुस्त्याच टरफलासारख्या, दिशाभूल करण्यासाठीच्या. या संस्था संघटनांचे कागदावरचे नियम एक असतात आणि खरोखरचे वेगळे. यांचा खरा पत्ता फार कमीजणांना माहीती असतो. यांचे सूत्रधार कोण असतात आणि त्यांच्या डायर्‍यांमध्ये काय नोंदी असू शकतात हा खरेच रोचक विषय असू शकतो.
